Wielu antytrynitarian^[1] próbuje powoływać się na Justyna Męczennika (ur. 100) jako na tego, który nie nauczał o Bóstwie Chrystusa i o Trójcy Świętej (np. Świadkowie Jehowy w broszurze Czy wierzyć w Trójcę, Brooklyn 1989, s. 7). Jak ważne były w przeszłości dzieła Justyna dla antytrynitarian, świadczy chociażby polski przekład (z łaciny) Dialogu z Żydem Tryfonem, dokonany w 1564 r. przez Braci Polskich, w osobach W. Krzyszkowskiego i Sz. Budnego. Tymczasem powyższe zagadnienia poruszane przez Justyna nie są tak proste, jak się niektórym wydaje, bowiem w jego pismach można zauważyć zróżnicowane poglądy. Oto one:

1) stwierdzanie zrodzenia Syna przez Ojca;
2) stwierdzanie Bóstwa Chrystusa;
3) stwierdzanie niższości Syna wobec Ojca;
4) nieświadome zrównywanie majestatu Syna i Ojca;
5) stwierdzanie osobowości Ducha Świętego;
6) stwierdzanie oddawania czci Synowi i Duchowi Świętemu;
7) stosowanie tekstów i formuł trynitarnych.

Poniżej omówimy te zagadnienia, podając też cytaty z dzieł Justyna. Ale aby było widać, o co chodzi antytrynitarianom, zaznaczmy, że na ogół nie uznają oni Bóstwa Jezusa ani osobowości Ducha Świętego, oraz podkreślają, że Chrystus był stworzeniem, tzn. stworzonym Synem, a nie zrodzonym przez Boga. Nie mógł więc mieć tej samej boskiej natury co Ojciec. Niektórzy antytrynitarianie nie uznają też oddawania czci Chrystusowi (najwyżej zgadzają się, aby okazywać Mu szacunek). Czy Justyn różni się poglądami od tak wierzących ludzi? Zaraz się o tym przekonamy.

1. Zrodzony, a nie stworzony

Poniżej zauważymy, że u Justyna nie znajdziemy stwierdzeń typu: „Jezus jest stworzeniem” czy „był czas, kiedy Syna nie było”, i to pomimo że przytacza (i omawia!) on tekst Prz 8,22, o którym wielu antytrynitarian często wspomina (patrz np. „Strażnica” nr 7/1992, s. 26, która podaje jeden okrojony i wyrwany z kontekstu fragment). Dwa razy pisał Justyn na temat tego wersetu:

„Świadkiem moim będzie tutaj Słowo Mądrości, które samo jest Bogiem, zrodzonym z Ojca wszech rzeczy, jest Słowem i Mądrością, i Mocą, i Chwałą Rodziciela swego, co przez usta Salomonowe powiedział: «Jeśli wam zwiastuję to, co się każdego dnia dzieje, Będę i o tem pamiętał, by wyliczyć rzeczy odwieczne: Pan stworzył Mnie […]. Przed wszystkiemi wzgórzami zrodził Mnie»” (Dialog z Żydem Tryfonem 61,3).

„Ponadto powiada Mądrość: «Jeśli wam zwiastuję to, co się każdego dnia dzieje, Będę i o tem pamiętał, by wyliczyć rzeczy odwieczne: Pan stworzył Mnie […]. Przed wszystkiemi wzgórzami zrodził Mnie». […] Zrozumcie wy, co mnie słuchacie, i baczną zwróćcie uwagę: Otóż Słowo jasno wykazało, że Ojciec tę Latorośl zrodził przed wszystkiemi zgoła stworzeniami; a że zrodzony od rodziciela różni się co do liczby, przyzna chyba każdy bez wyjątku” (Dialog z Żydem Tryfonem, 129,3-4).

Zauważmy więc, że Justyn, zauważając wymienność słów „stworzył” i „zrodził” (Prz 8,22.25), nauczał o zrodzeniu Syna oraz mówił o odwieczności!

Poniżej inne cytaty o zrodzeniu Syna przez Ojca:

• „Że to Wam szczęścia nie wróży, stwierdza Słowo, a wiemy, że po Bogu, co Je zrodził, niema władcy, któryby takim blaskiem majestatu królewskiego i taką jaśniał sprawiedliwością” (Apologia I, 12,7).

• „Słowo Boże na swój własny sposób i wbrew pospolitemu zwykłych narodzin prawu z Boga zrodzone zostało” (Apologia I, 22,2).

• „Ponadto: Sam Jezus Chrystus został zrodzony jako rzeczywisty Syn Boży, jest Jego Słowem, Pierworodnym i Mocą, stał się człowiekiem według woli Jego” (Apologia I, 23,2).

• „Syn zaś Jego, Syn jedyny w właściwem tego słowa znaczeniu, Słowo, razem z Nim istniejące i zrodzone przed wszelkim stworzeniem” (Apologia II, 5,3).

• „Otóż na początku, przed wszystkimi stworzeniami, Bóg zrodził z siebie samego jakąś Moc Rozumną, którą Duch Święty nazywa także Chwałą Pańską, to znowu Synem, czasem Mądrością, albo Aniołem, czy też Panem i Słowem, a wreszcie Ona sama zowie się Wodzem Naczelnym […] i z woli się Ojcowskiej zrodziła” (Dialog z Żydem Tryfonem 61,1).

• „Nie, ta Latorośl, wydana rzeczywiście przez Ojca, była z Nim przed wszystkimi stworzeniami, i z Nią to Ojciec rozmawia, tak właśnie jak to oznajmiło Słowo przez usta Salomonowe, że ten sam, którego Salomon zowie Mądrością, jak również Pierwociną wszystkich stworzeń i Latoroślą, z Boga zrodzoną” (Dialog z Żydem Tryfonem 62,4).

• „Niemniej i Dawid obwieścił, ze «przed słońcem i księżycem miał się z żywota narodzić» według woli Ojcowskiej, oraz pokazał, iż jako Chrystus miał być «Bogiem mocnym i czcigodnym»” (Dialog z Żydem Tryfonem 76,7).

• „Albowiem Ojciec postanowił Tego, którego był zrodził, na śmierć wydać jako męża dojrzałego […]” (Dialog z Żydem Tryfonem 102,2).

• „Albowiem był On Jedynakiem Ojca wszech rzeczy, był istotnie zrodzonem z niego Słowem i Mocą, a potem Człowiekiem, który narodził się z Dziewicy” (Dialog z Żydem Tryfonem 105,1).

Oto jak tłumaczył Justyn pochodzenie Syna od Ojca, sugerując Ich odwieczność i niezmienność:

• „Przecie wyżej krótko już to zaznaczyłem, kiedym mówił, że ta Potęga została zrodzona z Ojca Jego mocą i wolą, i to nie przez odcięcie, jakgdyby część jaka odpadła od Ojca istoty, podobnie jak to się dzieje z wszystkiem innem, kiedy części oddzielone i odcięte już nie są te same, jakie były przed odcięciem. I przykład przytoczyłem: jak to widzimy, że od ognia inne ognie się zapalają; ogień zaś, od którego wiele innych płonie ogni, nie zmniejsza się, lecz zawsze tym samym gorzeje płomieniem” (Dialog z Żydem Tryfonem 128,4).

• „Jak ponadto widzimy, że z jednego ognia drugi ogień powstaje, a przez to nie zmniejsza się ten ogień, od którego się drugi zapalił, owszem, równo płonie, tak samo też nowy ogień, z tamtego wzniecony, płonie jak ogień prawdziwy, aczkolwiek nie umniejszył owego ognia, od którego się zapalił. Świadkiem moim będzie tutaj Słowo Mądrości, które samo jest owym Bogiem, zrodzonym z Ojca wszechrzeczy […]” (Dialog z Żydem Tryfonem 61,2-3).

Na koniec ciekawostka dotycząca Świadków Jehowy. Otóż na stronie 7 swej broszury Czy wierzyć w Trójcę? napisali oni: „Justyn […] nazwał Jezusa w jego bycie przedludzkim stworzonym aniołem […]”. Ja natomiast, nie znalazłem w jego dziełach określenia „stworzony anioł”.

2. Bóstwo Chrystusa

J. Salij OP, oceniając broszurę Świadków Jehowy Czy wierzyć w Trójcę (s. 7), mówiącą o Justynie, napisał między innymi: „Autor przesłanej mi przez Pana broszury ukrywa przed czytelnikami nawet to, że Justyn z wielkim naciskiem podkreślał prawdę, że Jezus jest Bogiem. Prawdzie tej poświęcił prawie połowę swojego dzieła pt. Dialog z Żydem Tryfonem (rozdz. 48-74). Książkę tę napisał z myślą o czytelnikach żydowskich, dla których prawda o bóstwie Chrystusa była prawdziwym skandalem. Toteż tym bardziej należy podziwiać wysiłek Justyna, że na płaszczyźnie uznawanej przez teologię żydowską, to znaczy odwołując się do samego tylko Starego Testamentu, postanowił udowodnić, że «Chrystus jako Bóg najpierw istniał przed wiekami, a potem zgodził się na to, by zostać człowiekiem» (rozdz. 48). O tym wszystkim w broszurze […], rzecz jasna, ani słowa”^[2] (Nadzieja poddawana próbom, rozdz. Odnówmy w sobie prawdę o Trójjednym Bogu!).

Dlaczego Justyn tak często – jak zobaczymy – nazywa Chrystusa Bogiem i Aniołem? Otóż wynika to z tekstów Biblii, w których wymiennie występuje Jahwe i anioł Jahwe (np. Wj 3,2.6; Rdz 16,9.13). Ponieważ zaś wszystkie objawienia Boga Jahwe w Starym Testamencie przypisuje on Jezusowi, więc również tam, gdzie występuje anioł Jahwe, Justyn uważa go też za Chrystusa. Nigdy natomiast Justyn nie utożsamia archanioła Michała z Jezusem, jak to czyni dziś większość antytrynitarian!

I jeszcze ciekawostka dotycząca Świadków Jehowy. Otóż w „Strażnicy” nr 6/1992 (s. 28-31), w obszernym artykule pt. Justyn filozof, apologeta i męczennik, w którym omawia się jego życie, dorobek pisarski i niektóre nauki, nie wspomniano ani słowem, że uczył on o Bóstwie Chrystusa! Natomiast w „Strażnicy” nr 7/1992 (s. 26) zaledwie napomknięto o tym, podając dwa krótkie fragmenty, gdzie pada słowo „Bóg” w odniesieniu do Jezusa.

Oto najważniejsze tytuły, których użył Justyn w stosunku do Syna Bożego dotyczące Jego Bóstwa:

Pan Bóg

„Czy myślicie, że według Pism czcić i nazywać Panem Bogiem należy kogo innego oprócz Stwórcy tego wszechświata oraz Chrystusa?” (Dialog z Żydem Tryfonem 68,3).

Pan Zastępów

• „Chwalmy Go [Boga] przez Króla Chwały, przez Pana Zastępów” (Dialog z Żydem Tryfonem 29,1).

• „A oto psalm Dawidowy [Ps 24,8-10]: «[…] Któż to jest ten Król Chwały? Pan Mocny i Potężny Wojownik. Podnieście, książęta, bramy swoje. I unieście się, bramy odwieczne, A wejdzie Król Chwały. Któż to jest Król Chwały? Pan Zastępów – Oto Król Chwały». Otóż stwierdziłem, że Salomon nie jest Panem Zastępów; to raczej nasz Chrystus. Kiedy powstał z martwych i wstąpił w niebiosa, tedy książęta, od Boga w niebiesiech ustanowieni, otrzymali rozkaz otwarcia bram niebieskich, by wszedł Ten, który jest Królem Chwały […]” (Dialog z Żydem Tryfonem 36,3-5; patrz też podobnie 85,1 i 4).

Bóg Abrahama, Izaaka, Jakuba

Patrz poniżej: Jam jest, którym jest.

„[…] to jednak ten, który Mojżeszowi powiedział, iż jest Bogiem Abrahama, i Bogiem Izaaka, i Bogiem Jakóba, nie stanie się Stwórcą wszech rzeczy. Nie; jest to Ten, który, jak się wam udowodniło, objawił się Abrahamowi i Jakóbowi; jest On Sługą woli Stwórcy […]” (Dialog z Żydem Tryfonem 60,2).

Stworzyciel

„A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” (Dialog z Żydem Tryfonem 63,5).

Król Chwały, Król wiekuisty

Patrz powyżej: Pan Zastępów.

• „[…] on był królem, a przecie słowa psalmu jak najwyraźniej wskazują na to, że mowa o Królu Wiekuistym, to znaczy Chrystusie […], który najpierw cierpiał, a potem do nieba wstąpił, a wreszcie przychodzi w chwale i dzierży królowanie wiekuiste, co zresztą stwierdzam na podstawie wszelkich Pism” (Dialog z Żydem Tryfonem 34,2).

• „On bowiem jest Kapłanem wybranym i Królem wiekuistym, Chrystusem, jako Syn Boży” (Dialog z Żydem Tryfonem 118,2).

„Jam jest, którym jest”

„Otóż powiedziano tam, co następuje: «I mówił do Mojżesza Anioł Boży, w ognia płomieniu z krzaku, I rzekł: «Jam jest, którym jest, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakóba, Bóg ojców twoich. Zstąp do Egiptu, I wyprowadź lud Mój». Dalszego ciągu możecie się z tych pism dowiedzieć, nie możemy bowiem tutaj wypisać wszystkiego. Już przecie i te słowa stanowią dowód, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym i Apostołem, że był pierwej Słowem i objawił się, to pod ognia postacią, to pod obrazem istot bezcielesnych, a teraz z woli bożej i dla zbawienia rodzaju ludzkiego stał się człowiekiem. […] Mają tu wyraźne słowa, zapisane w księgach Mojżeszowych: «I mówił do Mojżesza Anioł Boży, w ognia płomieniu z krzaku: «Jam jest, którym jest, Bóg Abrahama, i Bóg Izaaka, i Bóg Jakóba!» A jednak powiadają, że Ten, który słowa te mówił, to Ojciec i Stwórca wszech rzeczy. Dlatego to Duch Proroczy skarcił ich, mówiąc: «Izrael zaś Mnie nie poznał, i lud Mnie nie rozumiał» [Iz 1,3]” (Apologia I, 63,7-12).

Bóg Mocny

„Niemniej i Dawid obwieścił, że «przed słońcem i księżycem miał się z żywota narodzić» według woli Ojcowskiej, oraz pokazał, iż jako Chrystus miał być «Bogiem mocnym i czcigodnym»” (Dialog z Żydem Tryfonem 76,7).

Patrz też poniżej Bóg Wszechmogący (Zrównywanie majestatu Syna i Ojca).

Bóstwo nieskończone

„Czcimy Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego […]. Ja jestem tylko człowiekiem, więc wiem, że słowa moje są nędzne w porównaniu z  Jego nieskończonym Bóstwem” (Męczeństwo św. Justyna 2,5-6).

Bóg

• „Czego bowiem nie mogły dokazać prawa ludzkie, byłoby zrobiło Słowo, jako Bóg […]” (Apologia I, 10,6).

• „Ojciec wszechrzeczy ma Syna, który jest Słowem, Pierworodnym Synem Bożym i Bogiem” (Apologia I, 63,15).

• „Chrystusa bowiem nam obwieszczono jako Króla, Kapłana, Boga, Pana, Anioła, Człowieka, Wodza Naczelnego, Kamień, Dziecię nowonarodzone, jako Tego, który najpierw cierpiał, a potem do nieba wstąpił, a wreszcie przychodzi w chwale i dzierży królowanie wiekuiste, co zresztą stwierdzam na podstawie wszelkich Pism” (Dialog z Żydem Tryfonem 34,2).

• „Otóż Tryfonie, mówiłem dalej, ten Jezus z całą pewnością jest Chrystusem Bożym, chociażbym nawet nie mógł udowodnić, że On, Syn Stwórcy wszech rzeczy, istniał poprzednio jako Bóg, i że się jako człowiek narodził z Dziewicy. Ale są niezbite dowody na to, że to On właśnie, ktokolwiek On jest, jest Chrystusem Bożym” (Dialog z Żydem Tryfonem 48,2-3).

• „Powracam do Pism i będę się starał was przekonać, że Ten, o którym one opowiadają, iż się objawił Abrahamowi, Jakóbowi i Mojżeszowi, i o którym napisano, iż jest Bogiem, jest inny aniżeli Bóg, Stwórca wszech rzeczy; mówię co do liczby, a nie co do myśli” (Dialog z Żydem Tryfonem 56,11).

• „Ja zaś przyrzekam dowód z samego Pisma, że ono Panem nie nazywa jednego z owych aniołów, co to zstępowali do Sodomy, ale tego, który był z nimi, który nazwany Bogiem, a zjawił się Abrahamowi” (Dialog z Żydem Tryfonem 56,15).

• „Mojżesz, bracia, napisał ponadto, że Ten, który się objawił patrjarchom i nazwany jest Bogiem, zowie się również Aniołem i Panem [Rdz 18,1, 31,11-13], byście i przez to poznać mogli, że On jest Sługą Ojca wszech rzeczy” (Dialog z Żydem Tryfonem 58,3).

• „Świadkiem moim będzie tutaj Słowo Mądrości, które samo jest Bogiem, zrodzonym z Ojca wszech rzeczy” (Dialog z Żydem Tryfonem 61,3).

• „A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” (Dialog z Żydem Tryfonem 63,5).

• „[…] abyście Go poznali i jako Boga, który przychodzi z wysokości, i jako Człowieka, który żył wśród ludzi” (Dialog z Żydem Tryfonem 64,7).

• „Jeśli im wreszcie przytaczamy Pisma, które wam już podałem, wskazujące jak najwyraźniej na to, że Chrystus jest podległy cierpieniom, że Go należy czcić i że jest Bogiem, muszą wprawdzie przyznać, że one się odnoszą do Chrystusa, ale śmią twierdzić, że ten Jezus nie jest Chrystusem, a jednak uznają, że Bóg przyjdzie, by cierpieć, królować i cześć odbierać” (Dialog z Żydem Tryfonem 68,9).

• „Tam bowiem znajduje się bardzo wyraźny dowód, że tego Jezusa ukrzyżowanego obwieszczono jako Boga i Człowieka, że został do krzyża przybity i umarł” (Dialog z Żydem Tryfonem 71,2).

• „Tymczasem wśród narodów pogańskich nigdy o żadnym człowieku waszej narodowości nie mówiono jako o Bogu i Panu, że królował. To się odnosi tylko do tego Jednego Ukrzyżowanego, o którym Duch Święty powiada […], iż nie jest podobny do bogów pogańskich” (Dialog z Żydem Tryfonem 73,2).

• „Jeśli więc wiemy, że ten Bóg pod tak wielu postaciami objawił się Abrahamowi, Jakubowi i Mojżeszowi, dlaczego sprzeciwiać się i nie wierzyć, że On według woli Ojca wszech rzeczy mógł się jako człowiek narodzić także z Dziewicy?” (Dialog z Żydem Tryfonem 75,4).

• „Powiedziano, iż ujrzał drabinę, a według Pisma Bóg się na niej wspierał [Rdz 28,13]; że zaś to nie był Ojciec, z Pism się już udowodniło. Gdy Jakób w tem samym miejscu oliwę wylał na kamień, świadczy mu ten sam Bóg, co się mu objawił, że pomnik namaścił ku czci Boga widzianego [Rdz 28,18; 31,13]” (Dialog z Żydem Tryfonem 86,2).

• „Albowiem szczep winny, który Chrystus, Bóg i Zbawiciel posadził, to lud Jego” (Dialog z Żydem Tryfonem 110,4-5).

• „Tamten bowiem dał im dziedzictwo chwilowe, jako że nie był Chrystusem-Bogiem, ani Synem Bożym. Ten natomiast, po świętym zmartwychwstaniu da nam posiadłość wiekuistą” (Dialog z Żydem Tryfonem 113,4).

• „[…] co się dziać miało przez naszego Kapłana, Boga, Chrystusa, Syna Ojca wszech rzeczy” (Dialog z Żydem Tryfonem 115,4).

• „Że zaś Słowo zowie Chrystusa również Bogiem, na to się liczne przytoczyło dowody” (Dialog z Żydem Tryfonem 124,4).

• „Ale któż to jest Ten, którego […] Dawid [zowie] Chrystusem i Bogiem, którego należy czcić” (Dialog z Żydem Tryfonem 126,1).

• „Albowiem gdybyście rozumieli słowa proroków, nie przeczylibyście, że On jest Bogiem, Synem Jedynego, niezrodzonego i niewysłowionego Boga” (Dialog z Żydem Tryfonem 126,2).

• „Rzecz jasna, że Bogiem i Aniołem od Ojca posłanym jest Ten, który tak mówił i działał” (Dialog z Żydem Tryfonem 126,6).

• „Widzieli oni raczej Tego, który z woli Tamtego także jest Bogiem, Jego Syna i Anioła, Sługę zamysłów Jego, który według woli Jego jako człowiek z Dziewicy się narodził, który ongi stał się ogniem, by z krzaku rozmawiać z Mojżeszem” (Dialog z Żydem Tryfonem 127,4).

• „Owa zaś Potęga, którą Słowo prorocze zowie i Bogiem, i Aniołem, jak również wyczerpująco wykazałem, nietylko nazwę ma odrębną, jak światło i słońce, ale i co do liczby jest czemś innem” (Dialog z Żydem Tryfonem 128,4).

Justyn też polemizuje z Tryfonem, który przeciw Synowi cytuje słowa Jahwe „chwały mojej nie odstąpię innemu” (Iz 42,8). On zaś odpowiedział mu, że słowa „chwały mojej nie odstąpię innemu” dotyczą osoby innej niż Mesjasz zapowiadany w Iz 42,1-7, który ma tę chwałę otrzymać (Dialog z Żydem Tryfonem 65,1-7).

Cytując zaś słowa występujące w Hbr 1,8n, tak je komentuje:

„A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” (Dialog z Żydem Tryfonem 63,5).

3. Syn drugi po Ojcu

Ukazywanie Jezusa jako drugiego po Ojcu wynika u Justyna przede wszystkim z podkreślania, że Syn jest też „człowiekiem”, tzn. ma ludzką naturę prócz boskiej (np. „Czy myślicie, że według Pism czcić i nazywać Panem Bogiem należy kogo innego oprócz Stwórcy tego wszechświata oraz Chrystusa, który się stał człowiekiem?” – Dialog z Żydem Tryfonem 68,3). Ciekawe, że nie przedstawia on żadnych tekstów Biblii i uzasadnienia na poparcie tego, że Syn jest niższy od Ojca. Wydaje się więc, że tylko to, iż Jezus w ludzkiej postaci ukazywał się patriarchom w imieniu Ojca, miało stanowić o Jego niższości. Justyn powoływał się też na wypowiedź Platona i dlatego ks. A. Lisiecki napisał w związku z tym, że „W błędnej tej koncepcji [u Justyna] są widoczne ślady wpływów filozofji platońskiej” (Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem, Poznań 1926, s. LXXXVI ).

• „Oto co Platon czytał, ale niedokładnie rozumiał. Nie dostrzegł figury krzyża, tylko sądził, że to wyobrażenie litery X, więc powiedział, iż Druga po Bogu Najwyższym Potęga w kształcie litery X w całym wszechświecie rozpostartą została” (Apologia I, 60,5).

• „Że to Wam szczęścia nie wróży, stwierdza Słowo, a wiemy, że po Bogu, co Je zrodził, niema władcy, któryby takim blaskiem majestatu królewskiego i taką jaśniał sprawiedliwością” (Apologia I, 12,7).

• „Go uznajemy za Syna Boga prawdziwego i na drugim miejscu stawiamy, na trzeciem zaś Ducha Proroczego” (Apologia I, 13,3-4).

• „Otóż Pierwszą Mocą po Bogu, Ojcu i Panu wszech rzeczy, oraz Synem Jego jest właśnie Słowo, a później powiemy, w jaki się Ono sposób wcieliło i stało człowiekiem” (Apologia I, 32,10).

• „Albowiem po Bogu czcimy i miłujemy Słowo, pochodzące od Boga niezrodzonego i niewysłowionego, jako że dla nas stało się człowiekiem” (Apologia II, 13,4).

• „Istnieje inny Bóg i Pan, niższy od Stworzyciela wszechświata, nazwany także Aniołem, bo oznajmia ludziom wszystko, co im chce oznajmić Stwórca wszech rzeczy, ponad którego innego Boga niema” (Dialog z Żydem Tryfonem 56,4).

• „[…] o którym napisano, iż jest Bogiem, jest inny aniżeli Bóg, Stwórca wszech rzeczy; mówię co do liczby, a nie co do myśli. Twierdzę bowiem, że On nigdy nic nie zrobił ani powiedział, czegoby Stwórca świata, ponad którego niema Boga, nie chciał, iżby zrobił i powiedział” (Dialog z Żydem Tryfonem 56,11).

• „Ten, co się zjawił Abrahamowi, Izaakowi, Jakóbowi oraz innym patrjarchom, że Ten, którego Pisma zowią Bogiem, jest poddany Ojcu i Panu, i służy woli Jego” (Dialog z Żydem Tryfonem 126,5).

4. Zrównywanie majestatu Syna i Ojca

Z czego wynika u Justyna nieświadome zrównywanie majestatu Syna i Ojca? Otóż wydaje się, że nie zna on hebrajskiego tekstu Starego Testamentu (np. nigdy nie używa imienia Jahwe, choć cytuje dziesiątki tekstów Starego Testamentu, które je zawierają), i to doprowadza go do niekonsekwencji. Bo choć mówi czasem o niższości Syna wobec Ojca (patrz powyżej), to jednak stosuje do Jezusa teksty, które w Starym Testamencie odniesione są do Jahwe! Mało tego, przytacza nie tylko te, które do Jezusa odniesione są w Nowym Testamencie, ale i inne. Wynika to z tego, że polemizuje on głównie z Żydem Tryfonem, dla którego Nowy Testament i jego teksty na temat Bóstwa Chrystusa (np. J 20,28, Mt 28,18, 1 J 5,20 i inne) nie miały żadnego znaczenia. Musi więc poprzestać on tylko na argumentacji zaczerpniętej ze Starego Testamentu. Justyn uważa, że wszystkie (!) objawienia Boga w Starym Testamencie są dziełem Chrystusa-Boga:

• „Jeśli więc wiemy, że ten Bóg pod tak wielu postaciami objawił się Abrahamowi, Jakubowi i Mojżeszowi, dlaczego sprzeciwiać się i nie wierzyć, że On według woli Ojca wszech rzeczy mógł się jako człowiek narodzić także z Dziewicy?” (Dialog z Żydem Tryfonem 75,4).

• „Toć wykazałem, że to był Jezus, który objawił się Mojżeszowi, Abrahamowi oraz wszystkim innym patrjarchom i z nimi rozmawiał, by służyć woli Ojcowskiej, że to On również przyszedł i narodził się jako człowiek z Marji Dziewicy, że wreszcie trwa zawsze” (Dialog z Żydem Tryfonem 113,4).

Poniżej podaję kilka fragmentów Justyna, który stosuje wypowiedzi Biblii dotyczące Jahwe do Chrystusa:

Przykładowo w Apologii I (63,4-15) odnosi do Jezusa słowa „Jam jest, którym jest” (Wj 3,14). Patrz powyżej Bóstwo Chrystusa.

W Dialogu z Żydem Tryfonem (85,1-4) nazywa Go „Królem Chwały” i „Panem Zastępów”, przytaczając teksty (Ps 24,7.10), które w języku hebrajskim mają określenie „Jahwe Zastępów” (por. powyżej Bóstwo Chrystusa).

Podobnie stosuje on do Jezusa np. słowa Ps 47,6-10 oraz Ps 96 i 99, gdzie tekst hebrajski Biblii ma imiona „Jahwe”, „Bóg” i „Król” (Dialog z Żydem Tryfonem 37,1-4; 73,2-4). Takich miejsc jest więcej.

Tekst Rdz 19,24, w którym w języku hebrajskim dwa razy pada imię Jahwe, odniósł do Syna i Ojca:

„Kiedy mówi: «Spuścił Pan deszcz ognia z strony Pana z nieba», tedy Słowo Prorocze zaznacza, że jest ich Dwóch, co do liczby: jeden z nich przebywa na ziemi, a zstąpił, by oglądać narzekanie Sodomitów, drugi natomiast przebywa w niebiesiech, a jest Panem również i tego Pana, co zstąpił na ziemię; jako Ojciec i Bóg jest źródłem Jego potęgi, państwa i bóstwa” (Dialog z Żydem Tryfonem 129,1).

Justyn uważa, że słowa: „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam” (Rdz 1,26); oraz „Oto człowiek stał się taki jak My” (Rdz 3,22), świadczą o co najmniej dwóch Osobach Bożych: „A zatem jeśli powiedział: «Jeden z Nas», to przez to zaznaczył liczbę tych, co są razem z sobą, oraz że ich było przynajmniej dwóch” (Dialog z Żydem Tryfonem 62,3; por. 62,1-2). Mówi też: „nikt bowiem ani widzieć, ani rozumieć nie może, komu zrozumienia nie da Bóg i Chrystus Jego” (Dialog z Żydem Tryfonem 7,3).

Wymiennie: raz do Ojca, a innym razem do Syna, odniósł tytuł „Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba”: „I nie twierdzimy, że inny jest nasz, a inny wasz Bóg; nie, to ten sam, który ojców waszych wywiódł z Egiptu […]. W żadnym też innym Bogu nie pokładamy nadziei, jako że niema innego Boga, ale w tym samym, któremu i wy ufacie, w Bogu Abrahama, Izaaka i Jakóba” (Dialog z Żydem Tryfonem 11,1). Odniesienie do Syna patrz powyżej Bóstwo Chrystusa.

Choć Stwórcą kilka razy nazwał Ojca, to jednak i o Jezusie mówi jako o Bogu, „który świat stworzył” (patrz powyżej Bóstwo Chrystusa).

Pośrednio też Justyn odniósł do Jezusa tytuł „Bóg Wszechmogący”. Otóż cytując i omawiając Rdz 35,6-10, stwierdził, że Bogiem, który ukazał się Jakubowi, był Chrystus (Dialog z Żydem Tryfonem 58,3-11). Zaś kończące ten fragment w Biblii słowa Rdz 35,11 mówią: „Po czym rzekł Bóg do niego: «Ja jestem Bóg Wszechmogący […]»”.

O powyższym we wspomnianych wcześniej publikacjach Świadków Jehowy oczywiście ani słowa!

5. Osobowość Ducha Świętego

Choć Justyn specjalnie nie zajmuje się osobowością Ducha Świętego, to jednak nie ma wątpliwości co do istnienia trzech Osób Bożych. Wykazuje nawet poganom (którzy zarzucali chrześcijanom ateizm) niekonsekwencję, podając że i oni powinni „dostrzec” Osobę Ducha Świętego, bo i ich przedstawiciel Platon Ją wymieniał. Natomiast w Dialogu z Żydem Tryfonem Justyn nie porusza kwestii osobowości Ducha Świętego (choć dziesiątki razy mówi o Duchu Proroczym czy Duchu Świętym). Powodem tego było zapewne zajęcie się obszernym udowadnianiem Żydom, że Jezus jest Chrystusem i Bogiem.

• „Jeśli zaś Platon mówi jeszcze o Trzeciej Istocie, to dlatego, ponieważ u Mojżesza czytał, jak się wyżej przytoczyło, że nad wodami unosił się Duch Boży” (Apologia I, 60,6).

• „Jemu to, a z Nim razem Synowi, który od Niego przyszedł […], wreszcie Duchowi Proroczemu, oddajemy uwielbienie i pokłon, cześć im składając, pełną z rozumu i prawdy” (Apologia I, 6,2).

• „Gdy zaś Duch Proroczy przemawia w imieniu Chrystusa, tedy tak się odzywa […]” (Apologia I, 38,1).

O osobowości Ducha Świętego Świadkowie Jehowy stwierdzili zaledwie: „Ponadto Justyn nigdzie nie pisze, że duch święty jest osobą równą Ojcu i Synowi” („Strażnica” nr 7/1992, s. 27). Dobrze, że nie zanegowali w tym zdaniu, a raczej potwierdzili osobowość Ducha Świętego! Zacytowali też jeden z powyższych fragmentów.

6. Cześć dla Syna i Ducha Świętego

Justyn pozostawił po sobie kilka świadectw potwierdzających, że chrześcijanie czcili Syna Bożego i Ducha Świętego. Dziś jednak większość antytrynitarian odrzuca tę cześć dla Obu, lub przynajmniej dla Ducha Świętego. O czci dla Syna w pismach Justyna Świadkowie Jehowy w cytowanych publikacjach nawet nie wspominają, natomiast cześć dla Ducha próbują przeciwstawić czci dla aniołów („Strażnica” nr 7/1992, s. 27). Oto fragmenty z dzieł Justyna:

• „Jemu to, a z Nim razem Synowi, który od Niego przyszedł i taką nam podał naukę, tudzież zastępom innych, dobrych aniołów, co go otaczają i do Niego są podobni, wreszcie Duchowi Proroczemu, oddajemy uwielbienie i pokłon, cześć im składając, pełną z
  rozumu i prawdy” (Apologia I, 6,2).

• „Wykażemy Wam również, że z całą słusznością cześć oddajemy Temu, który nas tych rzeczy nauczył i dla tego się właśnie narodził, Jezusowi Chrystusowi […]” (Apologia I, 13,3).

• „Czy myślicie, że według Pism czcić i nazywać Panem Bogiem należy kogo innego oprócz Stwórcy tego wszechświata oraz Chrystusa?” (Dialog z Żydem Tryfonem 68,3).

• „Czcimy Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego […]. Ja jestem tylko człowiekiem, więc wiem, że słowa moje są nędzne w porównaniu z  Jego nieskończonym Bóstwem” (Męczeństwo św. Justyna 2,5-6).

• „Jeśli im wreszcie przytaczamy Pisma, które wam już podałem, wskazujące jak najwyraźniej na to, że Chrystus jest podległy cierpieniom, że Go należy czcić i że jest Bogiem, muszą wprawdzie przyznać, że one się odnoszą do Chrystusa, ale śmią twierdzić, że ten Jezus nie jest Chrystusem, a jednak uznają, że Bóg przyjdzie, by cierpieć, królować i cześć odbierać” (Dialog z Żydem Tryfonem 68,9).

• „Albowiem po Bogu czcimy i miłujemy Słowo, pochodzące od Boga niezrodzonego i niewysłowionego, jako że dla nas stało się człowiekiem” (Apologia II, 13,4).

• „Owszem, wiemy, że to niedowiarki, bezbożnicy, niegodziwcy i ludzie niesprawiedliwi, którzy zamiast Jezusowi cześć oddawać, wyznają Go tylko z imienia” (Dialog z Żydem Tryfonem 35,5).

• „My zaś, cośmy czerpali naukę z prawdy całkowitej, cześć Mu oddajemy aż do śmierci, czynami, rozumem i sercem. Tymczasem wy wahacie się wyznać, że On jest Chrystusem […]” (Dialog z Żydem Tryfonem 39,5-6).

• „A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” (Dialog z Żydem Tryfonem 63,5).

• „Ale któż to jest Ten, którego […] Dawid [zowie] Chrystusem i Bogiem, którego należy czcić” (Dialog z Żydem Tryfonem 126,1).

• „[…] jeśli Chrystusa wyznajemy, jeśli Go słuchamy i cześć Mu oddajemy” (Dialog z Żydem Tryfonem 131,2).

7. Teksty i formuły trynitarne

Pomimo że w pismach Justyna nie znajdujemy w pełni prawowiernej wykładni nauki o Trójcy Świętej, to jednak pozostawił on jej ślady poprzez przedstawienie kilku formuł trynitarnych. One to były używane podczas okazywania czci Bogu, udzielaniu sakramentów i w życiu codziennym chrześcijan. Charakterystyczne jest też to, że wszystkie one występują w Apologii, a nie w Dialogu z Żydem Tryfonem. Prawdopodobnie nie byłyby one dobrze przyjęte przez Żydów, tak jak i dziś przez wielu antytrynitarian. Oto te teksty:

• „Jemu to, a z Nim razem Synowi, który od Niego przyszedł […], wreszcie Duchowi Proroczemu, oddajemy uwielbienie i pokłon, cześć im składając, pełną z rozumu i prawdy” (Apologia I, 6,2).

• „Go uznajemy za Syna Boga prawdziwego i na drugim miejscu stawiamy, na trzeciem zaś Ducha Proroczego” (Apologia I, 13,3-4).

• „Następnie prowadzimy ich do miejsca gdzie znajduje się woda, i tam w taki sam sposób, w jaki myśmy zostali odrodzeni, oni również odrodzenia dostępują. Otóż w Imię Boga Ojca i Pana wszech rzeczy, i Jezusa Chrystusa, Zbawiciela naszego, i Ducha Świętego otrzymują tedy kąpiel w wodzie” (Apologia I, 61,3).

• „[…] dlatego właśnie w wodzie wzywa się nad tym, który pragnie odrodzenia i żałuje za grzechy, imienia Boga, Ojca wszech rzeczy. […] Przecie ten, na którego światło pada, bierze również kąpiel w imię Jezusa Chrystusa, ukrzyżowanego pod Poncjuszem Piłatem, oraz w imię Ducha Świętego” (Apologia I, 61,10-13).

• „[…] słusznie zarzuca i Duch Proroczy, i sam Chrystus, że nie znają ani Ojca, ani Syna. Kto bowiem Syna nazywa Ojcem, ten oczywiście nie zna i nie wie, że Ojciec wszech rzeczy ma Syna, który jest Słowem, Pierworodnym Synem Bożym i Bogiem” (Apologia I, 63,14-15).

• „Ten je bierze [chleb i kielich], wielbi i chwali Ojca wszech rzeczy przez imię Syna i Ducha Świętego” (Apologia I, 65,3).

• „Przy każdym zaś posiłku naszym wielbimy Stwórcę wszechświata przez Syna Jego, Jezusa Chrystusa, i przez Ducha Świętego” (Apologia I, 67,2).

Z powyższych formuł trynitarnych Świadkowie Jehowy wymienili tylko jedną z nich w jednej z trzech swych publikacji, omawiających nauki i dzieła Justyna („Strażnica” nr 7/1992, s. 27).

Jak z powyższego widać, nawet zawężone w argumentacji do Starego Testamentu stwierdzenia Justyna pozwalają zauważyć, że uczył on o zrodzeniu Syna Bożego, Bóstwie Chrystusa, o osobowości Ducha Świętego oraz czci dla Jezusa i Ducha Świętego. Choć brak w jego pismach wyraźnej nauki o Trójcy Świętej, to jednak powyższe zagadnienia, jak i trynitarne zwroty oraz formuły nie pozwalają widzieć w nim poplecznika skrajnych antytrynitarian, wśród których są i tacy, co nie uznają egzystencji Jezusa przed Jego wcieleniem, i inni, którzy Ducha Świętego identyfikują z aniołem lub z bezosobową mocą.

Uwagi:

1. Zachowano oryginalną pisownię w cytatach z przekładu pism Justyna Męczennika (Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1926).

2. Wszystkie wyróżnienia w tekście pochodzą od autora artykułu.

3. Publikacje Świadków Jehowy omawiające osobę, dzieła i nauki Justyna:

• Czy wierzyć w Trójcę, Brooklyn 1989, s. 7;

• „Strażnica” nr 6/1992, s. 28-31;

• „Strażnica” nr 7/1992, s. 26-27.

Napisz komentarz (0 Komentarze)